Tabel 1 Meest voorkomende symptomen en (mogelijke) gezondheidsproblemen bij fragiele X syndroom (FXS)

Symptoom

Kenmerken die kunnen voorkomen

Leeftijd presentatie symptomen

Uiterlijke kenmerken

Gelaat

Geslachtsorganen

• Relatief grote schedel
• Langgerekt hoofd
• Hoog voorhoofd
• Forse kin
• Grote afstaande oren
• Versterkte groei onderkaak
• Malocclusie kaak
• “Dental crowding”

Bij jonge kinderen niet opvallend, op latere leeftijd (met name bij jongens) steeds opvallender.

Veel mannen hebben relatieve macrocephalie.

• Macro-orchidie

Ontstaat in de puberteit bij 80% van de jongens met FXS.

Groei

• Uiteindelijke lengte is gemiddeld

Geboorte:

Gewicht is normaal tot licht verhoogd .
Soms grote schedelomtrek
Lengte iets groter dan gemiddeld.

Kindertijd:

Versnelde groei met grote lengte.

Adolescentie:

Groeisnelheid weer minder snel.

Verstandelijke beperking

• Bij jongens en mannen meestal matige tot ernstige verstandelijke  beperking (IQ tussen de 20 en 60).

• Bij meisjes en vrouwen meestal licht tot matige verstandelijke beperking (IQ tussen de 50 en 85) (16).

Huid

• Fluweelachtig

Motorische ontwikkeling

• Vertraagde motorische ontwikkeling
   

• Vroege motorische ontwikkeling loopt achter.
• Mijlpalen vaak laat of ‘nog net op tijd’.
• Jonge kinderen vaak hypotoon.

Spraaktaalontwikkeling

• Spraak komt later op gang.
• Vaak moeilijk verstaanbaar.
• Vaak opvallende kenmerken als:

• echolalie;
• van de hak op de tak springen;
• snel en onsamenhangend praten.

Een aantal kinderen met FXS gaat nooit praten.

Gedrag / sociaal-emotioneel

• Snel overprikkeld
• Fladderen met handen
• Verlegen
• Vermijden oogcontact
• Vaak kenmerken van ADHD, zoals hyperactiviteit, aandachtsproblemen en impulsiviteit
• Vaak kenmerken van autisme spectrum (ongeveer 30 tot 75% van kinderen met FXS voldoet aan de criteria van ASS, met een lagere prevalentie van rond 20% bij meisjes) (6, 12, 47).
• Tactiele overgevoeligheid
• Soms bijten op de handen
• Inslaapproblemen, doorslaapproblemen
• Weinig sociale interactie
• Sociale angst (mogelijk ook door hypersensibiliteit voor omgevingsprikkels) (11)
• Sociaal vermijdingsgedrag
• Emotionele labiliteit
• Depressie
• Angstsymptomen (bij 70-85% van de jongens en 55-75% van de meisjes) (16, 9).

Vanaf het 1^e jaar:

verhoogde prikkelbaarheid door problemen met de sensorische integratie en tactiele afweer.

Vanaf het 2^e jaar:

hyperactiviteit, aandachtsproblemen en impulsiviteit.
Ook fladderen met de handen, bijten in de handen, verlegenheid en mijden van oogcontact.

Bij volwassenen:

• Hyperactiviteit omlaag
• Agressieregulatie-problemen (mannen)
• Sociale fobieën
• Obsessief-compulsieve
• stoornis
• Persevereren
• Psychosen
• Stemmingsstoornissen (met name vrouwen)
• Schizotypische persoonlijkheid (met name vrouwen)

Leerproblemen

• Leerproblemen (39, 37).
• Problemen met rekenen en visuele vaardigheden.
• Cognitieve problemen met name bij taken waarbij veel hoge orde mentale capaciteit nodig is (executieve functies).

Moeite met vaardigheden die betrokken zijn bij doelgericht gedrag, plannen van handelingen, inhiberen van ongewenst gedrag en het werkgeheugen.

Voedingsproblemen

• Voedingsproblemen
• Recidiverend braken (door reflux)

Met name op jonge leeftijd voedingsproblemen, o.a. door gastro-oesofageale reflux en gestoorde mondmotoriek (26, 34).

Overgewicht

• Overgewicht of obesitas

Volwassenen hebben relatief vaak overgewicht of obesitas.

Bij een kleine groep is er sprake van Sotos (overgroei) of Prader-Willi (overgewicht en kleine lengte) fenotype.

Zindelijkheid

• Later dan gemiddeld zindelijk

Neurologisch

• Epileptische aanvallen.
• Op latere leeftijd parkinson(ismen), tremoren, ataxie, tardieve dyskinesie.
• Afname geheugen en cognitieve functies na de leeftijd van 40 jaar.

Bij kinderen:

Bij 20 % van de jonge kinderen epilepsie (prognose meestal gunstig, insulten verdwijnen vaak gedurende de eerste 10 jaar).

Bij volwassenen:

• Ontwikkeling epileptische aanvallen na 40^e jaar (8%).
• Parkinson(ismen), tremoren, ataxie, tardieve dyskinesie.
• Afname geheugen en cognitieve functies na 40^e jaar.

Oog

• Strabismus (40%)
  refractieafwijkingen
• Ptosis
• Astigmatisme
• Nystagmus

KNO

Tot leeftijd van 5-6 jaar:

• Recidiverende otitiden (60 - 80 %).

• Cave: blijvend gehoorverlies!
• Recidiverende sinusitis.
• Slaap-apneu syndroom (weinig frequent).

MRI cerebrum

Vaak op MRI:

• Vergrote hippocampus, nucleus caudatus, thalamus en laterale ventrikels.
• Cerebellaire vermis is juist kleiner.
• Grootte van de temporale gyrus neemt af met de leeftijd.

Op een MRI-scan kunnen  degeneratieve verschijnselen worden gezien bij mensen met  FXTAS

Cardiovasculair

• Geringe dilatatie van de aortawortel.
• Mitraalklepprolaps (50% van de volwassen mannen en 20 % van de vrouwen) (26, 34); getallen voor kinderen zijn niet bekend.
• Hypertensie.

Bij volwassenen: hypertensie

Bindweefsel en bewegingsapparaat

• Liesbreuk
• Congenitale heupluxatie
• Recidiverende patella- of schouderluxaties t.g.v. hyperlaxiteit van de gewrichten
• Klompvoeten (1-2%)
• Pes planus (80%)
• Cubitus valgus: standsafwijking van de elleboog
• Duim met 2 gewrichten (triphalangeale duim)
• Pectus excavatus
• Scoliose (20 %) (26, 30)

Gewrichten vaak hypermobiel, met name de vingers en de polsen.

Urogenitaal

•  Vesico-ureterale reflux
• Cave: nierbeschadiging op langere termijn
• Enuresis (bij 50 % van de kinderen, bij jongvolwassenen nog ongeveer 25 %) (13).
• Mogelijke niet synchroon lopen van fysieke mogelijkheden op gebied van seksualiteit en de emotionele beleving (begrip, gevoel, relaties).
• Door andere prikkelverwerking soms bijzondere seksuele interesses.

Bij volwassenen: nierproblemen

Bij kinderen:

Kinderen met FXS hebben in principe een normale puberteit en seksuele ontwikkeling. Zij missen echter in meer of mindere mate de cognitieve en emotionele rijping en structuur die zorgt voor een probleemloze integratie van seksualiteit in het alledaagse gedrag.

Endocrien

Premenstrueel syndroom (bij sommige vrouwen).

Beperkte aanwijzingen voor een gestoorde spermatogenese en verminderde fertiliteit bij mannen met FXS (26, 35).